महाराष्ट्रात बौद्ध समाजाला राजकीय प्रतिनिधित्व किती असावे आणि किती आहे?

राज्यसभा वगळता लोकसभा, महाराष्ट्र विधानसभा आणि विधानपरिषदेत बौद्ध समाजाचे प्रतिनिधित्व कमी आहे. या लेखात महाराष्ट्रात बौद्ध आमदार आणि खासदार किती असावेत आणि किती आहेत याची विश्लेषणात्मक माहिती आहे. महाराष्ट्रात बौद्ध समाजाला किती राजकीय प्रतिनिधित्व आहे ते जाणून घेऊया.

Political representation for Buddhists in Maharashtra

बौद्ध समाज हा महाराष्ट्रातील एक प्रमुख धार्मिक समूह आहे. राज्यात हिंदू आणि मुस्लिमांनंतर बौद्धांची सर्वाधिक लोकसंख्या आहे. 2024 मध्ये ही लोकसंख्या 1 कोटी 10 लाख (8.5 टक्के) असण्याचा अंदाज आहे. या लेखात अधिकृत जनगणनेच्या आकडेवारीसह आपण महाराष्ट्रातील बौद्धांची लोकसंख्या, तसेच महाराष्ट्र विधिमंडळ (विधानसभा आणि विधानपरिषद) आणि भारतीय संसद (लोकसभा आणि राज्यसभा) मध्ये बौद्धांचे प्रमाण याबद्दल जाणून घेऊ.

Table of Contents

महाराष्ट्रातील बौद्ध समाजाची लोकसंख्या

महाराष्ट्राच्या लोकसंख्येतील बौद्धांचे प्रमाण : 2011 च्या जनगणनेनुसार, महाराष्ट्रातील बौद्ध लोकसंख्या 65.31 लाख होती, जी राज्याच्या एकूण लोकसंख्येच्या सुमारे 6 टक्के आहे. या बौद्ध लोकसंख्येमध्ये 49.44 लाख बौद्ध महारांचा समावेश आहे, परंतु 30.54 लाख (किंवा राज्याच्या 2.5 टक्के) हिंदू महार वगळले आहेत. 99 टक्क्यांहून अधिक [हिंदू] महार, ज्यांचा धर्म जनगणनेत ‘हिंदू’ म्हणून नोंदवला गेला, ते बौद्ध धर्माचे पालन करतात. त्यामुळे ‘संपूर्ण महार आणि बौद्ध’ यांची एकत्रित लोकसंख्या ‘बौद्ध समाज’ मानली गेली आहे. 2011 च्या जनगणनेनुसार, महाराष्ट्रात महारांसह बौद्ध समाजाची लोकसंख्या 95.85 लाख (किंवा 8.5 टक्के) आहे. 2024 मध्ये ही बौद्ध लोकसंख्या अंदाजे 1 कोटी 10 लाखांपर्यंत वाढेल.

महाराष्ट्रातील अनुसूचित जातींमध्ये बौद्धांचे प्रमाण : अनुसूचित जातींच्या लोकसंख्येमध्ये एकट्या महार समाजाचे प्रमाण 60% आहे. 2011 च्या जनगणनेनुसार, महाराष्ट्रातील महार समाजाची लोकसंख्या 80,06,060 होती, त्यापैकी 49,43,821 बौद्ध महार, 30,54,158 हिंदू महार आणि उर्वरित 8,081 शीख महार होते. महार वगळता उर्वरित 58 अनुसूचित जातींमध्ये 2,60,453 बौद्ध (SC बौद्ध) आढळले. 2011 च्या जनगणनेनुसार, अनुसूचित जातीतील बौद्धांची संख्या 52,04,284 आहे.

महाराष्ट्रातील अनुसूचित जातीचे महार आणि उर्वरित अनुसूचित जातीच्या बौद्धांची एकत्रित लोकसंख्या 82,66,513 आहे. महाराष्ट्रातील अनुसूचित जातीच्या लोकसंख्येपैकी अनुसूचित जातीच्या बौद्धांची संख्या 82.67 लाख (किंवा 62%) आहे. लोकसभा आणि विधानसभा यामध्ये अनुसूचित जातींसाठी राखीव असलेल्या राखीव जागांपैकी 62% जागा एससी बौद्धांसाठी (महार आणि इतर अनुसूचित जातीचे बौद्ध) असायला हव्यात.

बौद्ध आमदार : महाराष्ट्र विधानमंडळात बौद्ध समाजाला प्रतिनिधित्व

विधिमंडळ, विधानसभा आणि विधान परिषद म्हणजे काय? राज्यपाल, विधानसभा आणि विधान परिषद यांना एकत्रितपणे ‘राज्य विधिमंडळ’ म्हटले जाते. भारतातील बहुतांश राज्यांमध्ये विधानपरिषद नाही, तेव्हा तेथील विधिमंडळात केवळ राज्यपाल व विधानसभा असतात. विधानसभा आणि विधान परिषदेच्या सदस्यांना ‘आमदार‘ म्हणतात.

इंग्रजीत विधानसभेच्या सदस्यांना ‘मेंबर ऑफ लेजिस्लेटिव्ह असेंबली’ (एमएलए) तर विधान परिषदेच्या सदस्यांना ‘मेंबर ऑफ लेजिस्लेटिव्ह कौन्सिल’ (एमएलसी) म्हणतात. विधानसभेच्या सदस्यांचा कार्यकाळ पाच वर्षांचा तर विधान परिषदेच्या सदस्यांचा कार्यकाळ हा सहा वर्षांचा असतो. विधानसभेतील उमेदवार थेट लोकांच्या मतदानाद्वारे निवडले जातात.

महाराष्ट्र विधानसभेत बौद्ध आमदार किती ?

महाराष्ट्राच्या विधानसभेत एकूण 288 जागा (आमदार) असतात. लोकसंख्येच्या प्रमाणानुसार, बौद्ध समाजाला महाराष्ट्र विधानसभेत 24 किंवा 25 जागा (8.5%) असाव्यात. परंतु 2019 च्या विधानसभा निवडणुकीत केवळ 9 बौद्ध (3.1%) आमदार विधानसभेवर निवडून गेले.

अनुसूचित जातींसाठी राखीव विधानसभा मतदारसंघात बौद्ध प्रतिनिधित्व

महाराष्ट्रातील 33 विधानसभा मतदारसंघ अनुसूचित जातींसाठी राखीव आहे, त्यापैकी 20 मतदारसंघ (60.61%) हे अनुसूचित जातीच्या बौद्ध समाजासाठी (60% महार + 2% इतर एससी बौद्ध) असायला पाहिजे, जे अनुसूचित जातीच्या लोकसंख्येच्या 62% आहे. पण 2019 च्या विधानसभा निवडणुकीत फक्त 8 एससी बौद्ध (24%) उमेदवार निवडून आले. आणखी एक बौद्ध आमदार खुल्या मतदारसंघातून निवडून आला.

बौद्ध समाज आणि महार समाज यांच्यात स्पष्ट भेद करणे आवश्यक आहे. स्वतःला हिंदू किंवा ख्रिश्चन म्हणवून घेणारे महार अत्यल्प आहेत. जवळजवळ सर्व महार बौद्ध धर्माच्या अंतर्गत येतात. असे असले तरी सर्वच बौद्ध धर्मीय हे महार नाहीत. म्हणून, अनुसूचित जातींसाठी राखीव असलेल्या जागांवर सरसकट सर्व (95.85 लाख) बौद्ध लोकसंख्येचा विचार न करता केवळ (82.67 लाख) अनुसूचित जातीच्या बौद्धांचा विचार केला आहे.

महाराष्ट्र विधानपरिषदेत बौद्ध आमदार किती ?

महाराष्ट्राच्या विधान परिषदेत एकूण 78 सभासद असतात, त्यापैकी 6 ते 7 आमदार (8.5%) हे बौद्ध असायला हवेत. मात्र सध्या विधान परिषदेत एकच बौद्ध आमदार आहे. म्हणजेच बौद्ध समाजाला विधान परिषदेत अवघे 1.3 टक्के प्रतिनिधित्व मिळाले आहे.

महाराष्ट्र विधिमंडळात बौद्ध आमदार किती ?

महाराष्ट्र राज्याची विधानसभा (288) आणि विधानपरिषद (78) या दोन्ही सभागृहात आमदारांची एकत्रित संख्या 366 आहे. त्यामध्ये 31 किंवा 32 सभासद हे बौद्ध समाजाचे असावेत, पण या दोन्ही सभागृहात फक्त 10 बौद्ध (2.7%) आमदार आहेत. विधिमंडळात आणखी 22 ते 23 बौद्ध आमदार असायला पाहिजे. 8.5 टक्के लोकसंख्या असणाऱ्या बौद्ध समाजाला महाराष्ट्राच्या विधिमंडळात अवघे 2.7 टक्के प्रतिनिधित्व मिळाले आहे.

महाराष्ट्रातील विद्यमान बौद्ध आमदारांची यादी

बौद्ध खासदार : संसदेत महाराष्ट्रातील बौद्ध समाजाला प्रतिनिधित्व

संसद (पार्लमेंट) म्हणजेच केंद्रीय विधिमंडळ होय. राष्ट्रपती, लोकसभा आणि राज्यसभा मिळून संसद तयार होते. लोकसभा आणि राज्यसभा या सदनांमधील सदस्यांना ‘खासदार’ (संसद सदस्य किंवा मेंबर ऑफ पार्लमेंट) म्हणतात. लोकसभेतील उमेदवार थेट जनतेद्वारे निवडले जातात. भारतातील सर्व राज्यांतून खासदार येतात. येथे आपण केवळ महाराष्ट्रातील खासदारांचा विचार करू.

लोकसभेत बौद्ध खासदार किती ?

लोकसभा हे भारतीय संसदेचे कनिष्ठ सदन आहे. लोकसभेतील सदस्यांची संख्या 543 आहे. त्यांपैकी 48 खासदार महाराष्ट्रातून निवडून येतात. 48 पैकी 4 (म्हणजेच 8.5 टक्के) जागांवर बौद्ध खासदार असावेत. परंतु सध्या लोकसभेत फक्त 1 बौद्ध खासदार (2 टक्के) आहे. लोकसभेत मराठी बौद्धांना फार कमी प्रतिनिधित्व मिळाले आहे. लोकसंख्येच्या प्रमाणनुसार, बौद्ध समाजाचे अजून तीन खासदार (6.5 टक्के) लोकसभेत असायला हवे होते.

अनुसूचित जातींसाठी राखीव लोकसभा मतदारसंघात बौद्ध प्रतिनिधित्व

महाराष्ट्रात 48 पैकी 5 लोकसभा मतदारसंघ अनुसूचित जातींसाठी राखीव असतात. त्यापैकी 3 खासदार/ जागा (60%) ह्या एससी बौद्धांसाठी असाव्यात. पण केवळ एकच जागा (20 टक्के) एससी बौद्धाला मिळाली आहे. अनुसूचित जातीमध्ये साडे 10 टक्के प्रमाण असणाऱ्या चांभार समाजाला 60% प्रतिनिधीत्व (3 खासदार) मिळाले.

2019 च्या लोकसभा निवडणुकीत महाराष्ट्रात अनुसूचित जातींसाठी राखीव असलेल्या अमरावती (नवनीत राणा), रामटेक (कृपाल तुमाने) आणि शिर्डी (सदाशिव लोखंडे) या तीन लोकसभा मतदारसंघांमध्ये चांभार समाजाचे खासदार निवडून आले. सोलापूर (सिद्धेश्वर स्वामी) मतदारसंघामध्ये बेड जंगम जातीचा तर लातूर (सुधाकर शृंगारे) मतदार संघामध्ये महार (बौद्ध) समाजाचा उमेदवार निवडून आला.

अनुसूचित जातीच्या लोकसंख्येत 10.30% प्रमाण असणाऱ्या चांभार समाजाला अनुसूचित जातीच्या राखी मतदारसंघांमध्ये 60 टक्के प्रतिनिधित्व मिळाले; तर 0.2 टक्के प्रमाण असणाऱ्या जंगम जातीला 20 टक्के, आणि 60% प्रमाण असणाऱ्या महार समाजाला अवघे 20% प्रतिनिधित्व मिळाले. अनुसूचित जातीमध्ये 19 टक्के प्रमाण (25 लाख) असणाऱ्या मांग समाजाचा मात्र एकही खासदार नाही. महार / बौद्ध समाजावर इतर 58 अनुसूचित जातींचे राजकीय आरक्षण लाटल्याचा जो आरोप केला जातो तो पूर्णपणे चुकीचा असल्याचे दिसते आहे.

हेही बघा : महाराष्ट्रातील अनुसूचित जातींची यादी आणि प्रत्येक SC जातीची लोकसंख्या जाणून घ्या

या पाच राखीव मतदार संघांखेरीज मुंबई दक्षिण मध्य लोकसभा मतदारसंघांमध्ये सहावा अनुसूचित जातीचा (राहुल शेवाळे – चांभार) उमेदवार निवडून आला. महाराष्ट्राच्या लोकसंख्येत अवघे 1.2 टक्के (14 लाख) प्रमाण असणाऱ्या चांभार समाजाचे लोकसभेत तब्बल चार खासदार (8.3 टक्के) निवडून आले. ब्राह्मण समाजाचे सुद्धा चार खासदार निवडून आले आहेत. या दोन्ही समाजाची लोकसंख्या कमी असून त्यांना मिळालेले राजकीय प्रतिनिधित्व खूप जास्त आहे.

राज्यसभेत बौद्ध खासदार किती ?

राज्यसभा हे भारतीय संसदेचे वरिष्ठ सदन आहे. राज्यसभेतील सदस्यांची संख्या 245 आहे आणि त्यांपैकी 19 खासदार हे महाराष्ट्रातून दिले जातात. 19 पैकी 2 जागांवर (8.5 टक्के) बौद्ध खासदार असायला पाहिजे, आणि सध्या राज्यसभेत 2 (8.5 टक्के) बौद्ध खासदार आहेत. सद्यस्थितीत, फक्त राज्यसभेत महाराष्ट्रीय बौद्ध समाजाला लोकसंख्येच्या प्रमाणात योग्य प्रतिनिधित्व असल्याचे कळते आहे.

हेही वाचा : ‘हे’ आहेत महाराष्ट्रातील विद्यमान बौद्ध खासदार!

संसदेत एकूण बौद्ध खासदार किती ?

संसदेतील बौद्ध खासदार : भारतीय संसदेत अर्थात लोकसभा आणि राज्यसभा यांच्यामधील खासदारांची एकत्रित संख्या 788 आहे. यांमध्ये महाराष्ट्रातील खासदारांची एकूण संख्या 67 आहे. महाराष्ट्रातील 67 पैकी 6 खासदार (8.5%) हे बौद्ध समाजाचे असायला पाहिजे, पण फक्त 3 बौद्ध (4.5%) खासदार आहेत. अजून 2 बौद्ध खासदार (4%) केंद्रीय विधिमंडळात असायला पाहिजे. महाराष्ट्रात 8.5 टक्के लोकसंख्या असणाऱ्या बौद्ध समाजाला भारतीय संसदेत अवघे 4.5 टक्के प्रतिनिधित्व मिळाले आहे.

तक्ता : बौद्ध समाजाला राजकीय प्रतिनिधित्व

Political Representation of Buddhist Community in Maharashtra

2024 च्या लोकसभा निवडणुकीत बौद्ध उमेदवार किती?

2024 च्या लोकसभा निवडणुका सुरू आहेत. महाराष्ट्रातील दोन्ही आघाड्यांनी प्रत्येकी विविध जाती-धर्मांचे उमेदवार दिले आहेत. लोकसंख्येच्या प्रमाणानुसार दोन्ही आघाड्यांनी प्रत्येकी चार बौद्ध उमेदवार द्यायला हवे होते, पण कमी दिले. अनुसूचित जातीसाठी राखीव असलेल्या लोकसभा मतदारसंघांमध्ये देखील बौद्ध उमेदवारांना डावलले जात असल्याचे दिसत आहे.

आगामी 2024 च्या लोकसभा निवडणुकीत महायुती आणि महाविकास आघाडी यांनी उभे केलेले अनुसूचित जातीचे [SC] उमेदवार खालीलप्रमाणे आहेत. खालील दलित अर्थात अनुसूचित जातीच्या उमेदवारांचा मतदारसंघ, त्यांचा पक्ष, त्यांची अनुसूचित जात व तिचा अनुक्रमांक, आणि शेवटी त्यांचा धर्म नोंदवला आहे.

2024 ची लोकसभा : महायुतीने दिलेले अनुसूचित जातीचे उमेदवार :

लातूर – सुधाकर शृंगारे [भाजप] (37-महार – बौद्ध)

सोलापूर – राम सातपुते [भाजप] (11-चांभार – हिंदू)
अमरावती – नवनीत कौर राणा [भाजप] (11-मोची/शीख चमार – हिंदू/शीख)
रामटेक – राजू पारवे [शिवसेना] (31- खाटीक – हिंदू)

शिर्डी – सदाशिव लोखंडे [शिवसेना] (11-चांभार – हिंदू)
मुंबई दक्षिण मध्य (खुला) – राहुल शेवाळे [शिवसेना] (11-चांभार – हिंदू)

महायुतीमधील भाजपने तीन आणि शिवसेनेने सुद्धा तीन असे एकूण सहा अनुसूचित जातीचे उमेदवार दिले आहेत. जातीनिहाय बघायचे झाले तर चार चांभार, एक खाटीक आणि एक महार बौद्ध असे हे सहा अनुसूचित जातीचे उमेदवार आहेत. महायुतीमध्ये बौद्ध समाजाला राजकीय प्रतिनिधित्व – 2%.

2024 ची लोकसभा : महाविकास आघाडीने दिलेले अनुसूचित जातीचे उमेदवार :

लातूर – शिवाजी काळगे [काँग्रेस] (42-माला जंगम – लिंगायत/ हिंदू)

सोलापूर – प्रणिती शिंदे [काँग्रेस] (18-ढोर – हिंदू)
अमरावती – बळवंत वानखेडे [काँग्रेस] (37-महार – बौद्ध)
रामटेक – श्मामकुमार बर्वे [काँग्रेस] (11-चांभार – हिंदू)

शिर्डी – भाऊसाहेब वाकचौरे [शिवसेना (उबाठा)] (11-चांभार – हिंदू)
मुंबई उत्तर मध्य (खुला) – वर्षा गायकवाड [काँग्रेस] (37-महार – बौद्ध)

इंडिया आघाडी किंवा महाविकास आघाडीमधील काँग्रेसने पाच आणि ठाकरे-शिवसेनेने एक असे एकूण सहा अनुसूचित जातीचे उमेदवार दिले आहेत. दोन चांभार, दोन महार – बौद्ध, एक ढोर आणि एक माला जंगम असे हे सहा एससी उमेदवार आहेत. महाविकास आघाडीमध्ये सुद्धा बौद्ध समाजाला राजकीय प्रतिनिधित्व – 4%.

2024 : वंचित बहुजन आघाडीने दिलेले अनुसूचित जातीचे उमेदवार :

लातूर – नरसिंहराव उदगीरकर [वंबआ] (46-मांग – हिंदू)

* सोलापूर – अतिश मोहन बनसोडे [अपक्ष] (37-महार – बौद्ध)
* अमरावती – आनंदराज आंबेडकर [रिपब्लिकन सेना] (37-महार – बौद्ध)
* रामटेक – किशोर गजभिये [अपक्ष] (37-महार – बौद्ध)

शिर्डी – उत्कर्षा रुपवते [वंबआ] (37-महार – बौद्ध)
अकोला (खुला) – प्रकाश आंबेडकर [वंबआ] (37-महार – बौद्ध)
रावेर (खुला) – संजय ब्राह्मणे [वंबआ] (37-महार – बौद्ध)

जळगाव (खुला) – युवराज भीमराव जाधव [वंबआ] (37-महार – बौद्ध)
वायव्य मुंबई (खुला) – परमेश्वर अशोक रणसूर [वंबआ] (37-महार – बौद्ध)
उत्तर मुंबई (खुला) – सोनल दिवाकर गोंदणे [वंबआ] (37-महार – बौद्ध)

वंचित बहुजन आघाडीने सात अनुसूचित जातीचे उमेदवार दिले आहेत, त्यांपैकी सहा महार बौद्ध आणि एक मांग आहे. तसेच वंचितने तीन बौद्ध धर्मीय उमेदवारांना (अमरावती, रामटेक व सोलापूर) पाठिंबा दिला आहे. शेवटी असे म्हणता येईल की वंचित बहुजन आघाडी ही एकूण दहा अनुसूचित जातीच्या उमेदवारांच्या मागे आहे, त्यांपैकी एक मांग आणि नऊ महार – बौद्ध आहेत. वंचित बहुजन आघाडीने बौद्ध समाजाला राजकीय प्रतिनिधित्व 12.5% ते 18.8% दिले.

* अमरावती लोकसभा मतदारसंघातील रिपब्लिकन सेनेचे उमेदवार आनंदराज आंबेडकर आणि रामटेक लोकसभा मतदारसंघातील अपक्ष उमेदवार किशोर गजभिये या दोघांना वंचित बहुजन आघाडीने अधिकृत पाठिंबा दिला आहे. सोलापूर मतदारसंघातून वंचितच्या राहुल गायकवाड या बौद्ध उमेदवाराने निवडणुकीतून माघार घेतली आहे. त्यानंतर वंचितने अपक्ष उमेदवार अतिश बनसोडे यास पाठिंबा दिला.

टीप : लातूर, सोलापूर, अमरावती, रामटेक आणि शिर्डी हे महाराष्ट्रातील पाच लोकसभा मतदारसंघ अनुसूचित जातीसाठी (SC) राखीव आहेत. तर नंदुरबार, गडचिरोली-चिमूर, दिंडोरी आणि पालघर हे चार लोकसभा मतदारसंघ अनुसूचित जमातीसाठी (ST) राखीव आहेत. उर्वरित 39 मतदारसंघ हे खुले किंवा सामान्य आहेत.

2024 च्या लोकसभा निवडणुकीविषयी पाहा → 2024 Indian general election in Maharashtra (Wikipedia)

व्हॉट्सॲपवर धम्म भारत चॅनल फॉलो करा

धम्म भारतचे सर्व अपडेट्स मिळवण्यासाठी तुम्ही आम्हाला फेसबुक, व्हाट्सअप, टेलिग्राम, इन्स्टाग्राम, ट्विटर वर नक्की फॉलो आणि सबस्क्राइब करा. संपर्कासाठी आमचा ई-मेल.

‘धम्म भारत’ वर मराठी, हिंदी आणि इंग्रजीमध्ये लेख लिहिलेले आहेत:

मैत्रिणींनो व मित्रांनो, धम्म भारतच्या नवीन लेखांचे notifications मिळवण्यासाठी स्क्रीनच्या खालील बाजूस उजवीकडे दिसणाऱ्या लाल रंगातील bell icon ला क्लिक करा.