बौद्ध, महार आणि दलित यांची लोकसंख्या

बौद्ध, महार आणि अनुसूचित जाती (दलित) हे तिन्ही समाज गट एकमेकांशी निगडित आहेत. महाराष्ट्रातील लाखो-करोडो लोकांच्या एकत्रितपणे ह्या तिन्ही ओळखी सुद्धा आहेत. या लेखामध्ये आपण बौद्ध, महार आणि दलित या तीन समूहांच्या लोकसंख्येविषयी विविध अंगाने माहिती जाणून घेणार आहोत. – Mahar Buddhist dalits

भारत आणि महाराष्ट्र राज्य या दोन्हींच्या बाबतीत आपण महार बौद्ध आणि दलित यांच्या लोकसंख्येचे अध्ययन करणार आहोत. या माध्यमातून आपल्याला अनेक महत्त्वपूर्ण आणि रंजक गोष्टी सुद्धा कळतील. Mahar Buddhist dalits

 

बौद्ध, महार आणि दलितांची लोकसंख्या

अनुसूचित जाती (दलित)

भारतातील दलितांचा धर्म आणि लोकसंख्या 

2011 च्या जनगणनेनुसार, भारतात दलितांची अर्थात अनुसूचित जातींची लोकसंख्या 20.14 कोटी अर्थात 16.6 टक्के आहे. हे अनुसूचित जातीचे लोक हिंदू, शीख आणि बौद्ध या तीन धर्मांचे अनुयायी आहेत.‌ 2011 च्या जनगणनेनुसार, भारतातील अनुसूचित जातींच्या लोकांची धर्मनिहाय आकडेवारी खालीलप्रमाणे :

• दलित हिंदू – 18.96 कोटी
• दलित शीख – 59.53 लाख
• दलित बौद्ध – 57.57 लाख

 

या 20.14 कोटी दलित हिंदू, शीख आणि बौद्ध यांमध्ये जर आपण 2 कोटी दलित ख्रिश्चनांना आणि 10 कोटी दलित मुसलमानांना जोडले तर भारतामध्ये दलितांची एकूण लोकसंख्या सुमारे 32 कोटी असल्याचे आपल्या लक्षात येईल. हे प्रमाण भारताच्या एकूण लोकसंख्येच्या एक चतुर्थांश आहे.

• दलित हिंदू, शीख व बौद्ध – 20 कोटी
• दलित मुसलमान – 10 कोटी
• दलित ख्रिश्चन – 2 कोटी

 

भारतीय कायद्यानुसार, जी व्यक्ती अनुसूचित जातीची (दलित) असते तिचा धर्म केवळ हिंदू, बौद्ध किंवा शीख असू शकतो. यात तीन धर्मांव्यतिरिक्त मुस्लिम आणि ख्रिश्चन धर्मीयांमध्ये सुद्धा दलित लोक असतात, मात्र ज्यांना अनुसूचित जातीचे समजले जात नाही आणि त्यांना अनुसूचित जातीचे (Scheduled Caste) शासकीय लाभ अगर सवलती मिळत नाहीत.

उदाहरणार्थ :

(१) एखाद्या अनुसूचित जातीमधील महार व्यक्तीने जर आपल्या कागदपत्रावर हिंदू धर्म सोडून बौद्ध धर्म नोंदवला, तर त्याचे अनुसूचित जातीच्या आरक्षण अबाधित राहते, ते रद्द होत नाही.

(२) एखाद्या अनुसूचित जातीमधील मातंग व्यक्तीने जर आपल्या कागदपत्रावर हिंदू धर्म सोडून ख्रिस्ती धर्म नोंदवला, तर त्याचे अनुसूचित जातीच्या आरक्षण अबाधित राहत नाही, ते रद्द होते.

 

महाराष्ट्रातील अनुसूचित जाती

2011 च्या जनगणनेनुसार महाराष्ट्रात अनुसूचित जातींची (दलितांची) लोकसंख्या 1,32,75,898 एवढी होती, जीचे राज्याच्या एकूण लोकसंख्येत 11.81% प्रमाण आहे. भारतातील एकूण (20.14 कोटी) अनु. जातींपैकी 6.6% महाराष्ट्रात आहेत. महाराष्ट्रात एकूण 59 अनुसूचित जाती आहेत, यापैकीच महार ही एक जात किंवा समाज होय. महाराष्ट्रातील सर्वात प्रमुख अनुसूचित जातींमध्ये महार, मांग, चांभार व भंगी हे चार सर्वात मोठे समुदाय आहेत.

2011 जनगणनेच्या आकडेवारीनुसार, लोकसंख्येच्या दृष्टीने महाराष्ट्रातील सर्वात मोठ्या चार अनुसूचित जाती खालीलप्रमाणे आहेत :

1. महार जातसमूह – 60.31% (80 लाख)
2. मांग जातसमूह – 18.74% (25 लाख)
3. चांभार जातसमूह – 10.63% (14 लाख)
4. भंगी जातसमूह – 1.64% (2.17 लाख)

महाराष्ट्र राज्यातील अनुसूचित जातींमध्ये वरील चार जातींचे एकत्रित प्रमाण 92% आहे. उर्वरित 55 अनुसूचित जातींचे प्रमाण अवघे 8% आहे. 25 अनुसूचित जातींची लोकसंख्या 1000 पेक्षा सुद्धा कमी आहे.

• हेही पहा : महाराष्ट्रातील अनुसूचित जातींची यादी आणि प्रत्येक जातीची लोकसंख्या

 

धर्मानुसार अनुसूचित जाती (दलितांचा धर्म) 

महाराष्ट्रातील दलितांचा धर्म हा प्रामुख्याने बौद्ध आणि हिंदू आहे. 2011 च्या जनगणनेनुसार, महाराष्ट्रातील अनुसूचित जातींची धर्मनिहाय लोकसंख्या खालीलप्रमाणे आहे :

1. हिंदू : 80,60,130 (60.71%)
2. बौद्ध : 52,04,284 (39.20%)
3. शीख : 11,484 (0.09%)

मुसलमान किंवा ख्रिस्ती झालेल्यांना अनुसूचित जातीचे म्हणून गणले जात नाही, त्यामुळे त्यांचा समावेश येथे नाही. कारण आधी सांगितल्याप्रमाणे, शासन केवळ अशाच दलितांना अनुसूचित जातीमध्ये समाविष्ट करते ज्यांनी जनगणनेत ‘स्वतःचा धर्म’ हिंदू, शीख किंवा बौद्ध नोंदवलेला असतो. महाराष्ट्रातील 52.04 लाख अनुसूचित जातीच्या बौद्धांमध्ये 49.44 लाख महार (95%) आहेत, तसेच 80.15 लाख दलित हिंदूंमध्ये 30.54 लाख महार (38%) आहे.

महाराष्ट्रातील सर्वाधिक (सुमारे 61%) दलितांची धार्मिक नोंद ‘हिंदू’ म्हणून झाली आहे, त्यानंतर सुमारे 39 टक्के दलितांनी ‘बौद्ध’ धर्माची नोंदणी केली. वरील नोंदी ह्या शासकीय जनगणनेतील आहेत, परंतु वास्तविकता ही आहे की राज्यातील बहुतांश दलित जनता ही बौद्ध आहे. याचे मुख्य कारण हे की,  घरांमध्ये बुद्धांच्या प्रतिमा व मूर्ती असताना, बुद्ध मंदिरांमध्ये जात असताना, बौद्ध पद्धतीने विवाह करत असतानाही लाखो महारांनी जनगणनेत आपला धर्म ‘हिंदू’ नोंदवला.

राज्यामध्ये बरेच बौद्ध असेही आहेत की जे जनगणनेत स्वतःची धार्मिक नोंद ‘बौद्ध’ करतात परंतु 59 अनुसूचित जातींमधील कोणतीही जात (विशेषतः महार) निवडत नाही, त्यामुळे त्यांची गणना अनुसूचित जातींमध्ये होत नाही, आणि तेव्हा अनुसूचित जातींमध्ये प्रचलित सर्वात मोठा धर्म म्हणून हिंदू धर्म पुढे येतो.

 

जर 30 लाख महारांची नोंदणी ‘हिंदू’ ऐवजी ‘बौद्ध’ झाली असती तर…

2011 च्या जनगणनेत 30.54 लाख महारांची धार्मिक नोंदणी ‘हिंदू’ म्हणून झाली, जर या महारांची नोंद ‘बौद्ध’ म्हणून झाली असती तर महाराष्ट्रातील अनुसूचित जातीच्या बौद्धांची लोकसंख्या ही (52.04 लाख ऐवजी) 82 लाख इतकी झाली असती, जी अनुसूचित जातींच्या लोकसंख्येच्या 62 टक्के आहे. त्यानंतर हिंदू धर्म मानणाऱ्या दलितांची लोकसंख्या ही (80 लाखाहून कमी होऊन) अवघी 50 लाख झाली असती, म्हणजेच दलित हिंदू (62% वरून) केवळ 38% झाले असते.

अनुसूचित जाती प्रवर्गातील बौद्ध

–	एकूण बौद्ध लोकसंख्या	अनु.जाती. बौद्ध लोकसंख्या	प्रमाण (%)
भारत	८४,४२,९७२	५७,५७,०००	६८.१९%
महाराष्ट्र	६५,३१,२००	५२,०४,२८४	७९.६८%

 

महार जातसमूह

महारांचा धर्म आणि प्रमाण 

लोकसंख्येच्या दृष्टीने, महार समाज हा महाराष्ट्रातील दुसऱ्या क्रमांकाचा सर्वात मोठा समाज आहे. राज्यात महारांची लोकसंख्या सुमारे 9 टक्के इतकी आहे. महार समाज हा 98-99% जरी बौद्ध धर्मीय असला तरी सुद्धा महारांचा एक मोठा गट (38%) 2011 मध्ये जनगणनेत धर्माने ‘हिंदू’ म्हणून नोंदवला गेला आहे. परिणामी राज्यात बौद्धांची संख्या बरीच कमी दिसते.

2011 च्या जनगणनेनुसार महाराष्ट्रात महारांची लोकसंख्या 80,06,060 आहे. महारांची धार्मिक वर्गवारी खालीलप्रमाणे आहे (2011 ची जनगणना)

• 49,43,821 (61.75%) बौद्ध 
• 30,54,158 (38.15%) हिंदू 
• 8,081 (0.10%) शीख

मागील म्हणजे 2001 च्या जनगणनेनुसार, महाराष्ट्रात महार हे 56.2% बौद्ध, 43.7% हिंदू आणि 0.1% शीख होते [संदर्भ].

2011 च्या जनगणनेत, 80 लाख लोकांची नोंदणी ‘महार’ म्हणून झाली आहे. याच्या व्यतिरिक्त सुमारे 15-20 लाख (पूर्वाश्रमीचे) महार असेही आहेत, ज्यांनी स्वतःला ‘महार’ म्हणून नोंदणीकृत केले नाही, त्यांनी फक्त धर्माच्या रकान्यात म्हणून ‘बौद्ध’ नोंदवले, आणि [अनुसूचित] जातीचा रकाना रिकामा ठेवला. अशा व्यक्तींची गणना बौद्धांमध्ये तर झाली परंतु अनुसूचित जातींमध्ये (तसेच महार लोकसंख्येमध्ये) ते समाविष्ट झाले नाही. यामुळे बौद्धांची लोकसंख्या थोडी वाढली परंतु अनुसूचित जातींची आणि महारांची लोकसंख्या घटली.

• वाचा : महाराष्ट्रातील जातीनिहाय लोकसंख्या – सर्वात मोठ्या पाच जाती

 

जनगणनेमधील नोंदणी नुसार, 2001 मध्ये, 56 टक्के महार हे बौद्ध होते, जे 2011 मध्ये 62 टक्के झाले. म्हणजेच या दहा वर्षांमध्ये सुमारे 5.5 टक्के महार लोकांनी स्वधर्माची नोंद ‘बौद्ध’ म्हणून केली. दुसरीकडे 2001 ते 2011 या वर्षांमध्ये हिंदू धर्म नोंदवणारे महार 43.7% हून 38.15% झाले (साडेपाच टक्क्यांची घट). 2021 मध्ये जनगणना झाली असती तर बौद्ध धर्म नोंदवणारे महार हे 70% च्या पुढे दिसले असते.

 

जनगणनेत ‘हिंदू’ म्हणून गणना (नोंद) झालेल्या त्या 38.15% अर्थात 30.54 लाख महारांची नोंदणी जर ‘बौद्ध’ म्हणून झाली असती तर महाराष्ट्रातील बौद्धांची लोकसंख्या ही (65 लाख ऐवजी) 95,85,358 लाख इतकी झाली असती, जी महाराष्ट्राच्या लोकसंख्येच्या (5.8% ऐवजी) 8.53 टक्के आहे.

वरील आकडेवारी बघता महार समाजाची विभागणी खालील तीन गटांमध्ये करता येईल.

(१) धर्म हिंदू आणि जात महार नोंदवणारे,

(२) धर्म बौद्ध आणि जात महार नोंदवणारे,

(३) धर्म बौद्ध नोंदवणारे पण जात महार न नोंदवणारे [पूर्वाश्रमीचे महार]

 

बौद्ध समाज

महाराष्ट्रातील बौद्धांची लोकसंख्या 

2011 जनगणनेच्या आकडेवारीनुसार, भारत देशातील बौद्धांची एकूण लोकसंख्या 84 लाख इतकी होती, ज्यामध्ये 77.36% बौद्ध हे महाराष्ट्र राज्यातील आहेत. जनगणनेतील देशामधील बौद्धांच्या आकडेवारींपेक्षा चार-पाच पटीने अधिक लोकसंख्या बौद्धांची आहे, असा दावा बौद्ध नेते आणि कार्यकर्ते करतात.

2011 जनगणनेनुसार, महाराष्ट्रात बौद्धांची लोकसंख्या 65,31,200 असून राज्याच्या लोकसंख्येतील हे प्रमाण अवघे 6% आहे. यातील 52,04,284 (79.68%) बौद्ध हे अनुसूचित जाती प्रवर्गातील आहेत. उर्वरित 13 लाख (20%) बौद्ध हे इतर मागासवर्ग (ओबीसी), अनुसूचित जमाती (एसटी) आणि खुल्या (ओपन) प्रवर्गातील आहेत.

ओबीसींचे, मातगांचे व इतर जातींची बौद्ध धर्मांतरे महाराष्ट्र राज्यात दरवर्षी होत राहतात. केवळ अनुसूचित जातींचा विचार करता सुमारे 80 लाख (साडे 30 लाख महारांसह) अनु. जातींचे लोक आजही अधिकृतरीत्या बौद्ध नाहीत.

प्रत्येक दशकात महाराष्ट्रातील बौद्धांचे प्रमाण कमी होत असल्याचे दिसते आहे, जी आंबेडकरी चळवळीसाठी एक गंभीर बाब आहे.

• जनगणना – बौद्ध संख्या – बौद्ध प्रमाण-

• 1951 मध्ये, 2.49 हजार   – 0.01 %
• 1961 मध्ये, 27.90 लाख – 7.05 %
• 1971 मध्ये, 32.64 लाख – 6.48 %
• 1981 मध्ये, 39.46 लाख – 6.29 %
• 1991 मध्ये, 50.41 लाख –  6.39 %
• 2001 मध्ये, 58.39 लाख – 6.03 %
• 2011 मध्ये, 65.31 लाख –  5.81 %

 

1961 मध्ये, महाराष्ट्र राज्यात 7.05% बौद्ध होते, आणि हे आतापर्यंतचे सर्वोच्च प्रमाण आहे. 50 वर्षानंतर 2011 मध्ये, 5.81% बौद्ध झाले. 2021 ची जनगणना झाली नाही, त्यामुळे चालू वर्षातील बौद्धांची लोकसंख्या आणि प्रमाण कळू शकत नाही.

इतर समाजांतील लोकांना बौद्ध होण्यास प्रेरित करताना अनुसूचित जातींना व त्यातही महारांना अधिकृतपणे बौद्ध धर्मात कसे आणता येईल याचा विचार व कृती प्रत्येक धम्म बंधु-बघिनींनी करायला हवा.

भारतीय जनगणनेचे आकडे सांगतात की, धर्मांतरित बौद्ध हे विभिन्न अंगाने सामाजिकदृष्ट्या सर्वांहून विशेषत: हिंदू दलितांहून विकसित आहेत. भारतरत्न डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांनी म्हटल्याप्रमाणे खरोखरच बौद्ध धर्म हा मनुष्याचा उत्कर्ष करू करतो.

 

महाराष्ट्रातील अनुसूचित जातींशी संबंधित काही महत्त्वपूर्ण बाबी

• 2011 नुसार, अनुसूचित जातीची सर्वाधिक लोकसंख्या पुणे जिल्ह्यामध्ये आहे (11.81 लाख/ 8.89%). पुणे जिल्ह्यानंतर नागपूर (8.68 लाख/ 6.34%), सोलापूर (6.5 लाख/ 4.89%) ह्या जिल्ह्यांचे क्रमांक येतात.

• अनुसूचित जातींच्या सर्वाधिक कमी लोकसंख्या असणाऱ्या 3 जिल्ह्यांमध्ये नंदुरबार (47,985) सिंधुदुर्ग (55,586), आणि रत्नागिरी (66,948) हे जिल्हे येतात.

• प्रशासकीय विभागानुसार अनुसूचित जातीची सर्वाधिक लोकसंख्या पुणे विभागात (11.80 लाख) आहे.

 

महाराष्ट्रातील बौद्धांशी संबंधित काही महत्त्वपूर्ण बाबी

• 2011 च्या जनगणनेनुसार, सर्वाधिक बौद्ध धर्मीय लोकसंख्या असणारे 3 जिल्हे पुढीलप्रमाणे आहेत : नागपूर (6.68 लाख), मुंबई उपनगर (4.70 लाख), आणि ठाणे-पालघर (4.50 लाख).

• सर्वात कमी बौद्ध धर्मीय लोकसंख्या असणारे 3 जिल्हे पुढीलप्रमाणे आहेत : नंदुरबार (5 हजार), धुळे (13 हजार), आणि सिंधुदुर्ग (24 हजार).

• 1% पेक्षा कमी बौद्ध लोकसंख्या असणारे 5 जिल्हे पुढीलप्रमाणे आहेत : सोलापूर (0.8%), कोल्हापूर (0.8%), अहमदनगर (0.8%), धुळे (0.7) व नंदुरबार (0.3%).

• मुंबईत (मुंबई उपनगर व मुंबई शहर जिल्हा) सर्वाधिक बौद्ध लोकसंख्या 7,38,082 आहे, जी महाराष्ट्रातील एकूण बौद्ध लोकसंख्येच्या 11.30% आहे.

• 2011 च्या जनगणनेनुसार, विदर्भामध्ये 2,30,03,179 लोकसंख्या आहे, आणि 26,97,544 (13.08) लोकसंख्येसह बौद्ध धर्म येथील दुसऱ्या क्रमांकाचा सर्वात मोठा धर्म आहे.

 

• मराठी विकिपीडियावरील मी लिहिलेला लेख जरूर अभ्यासावा → महाराष्ट्रातील बौद्ध धर्म

 

हे ही वाचलंत का?

• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यावर प्रभाव टाकणाऱ्या व्यक्ती
• Wikipedia : 2021 मध्ये ‘मराठी विकिपीडिया’वर सर्वाधिक लोकप्रिय व्यक्ती कोण? जाणून घ्या…
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर विषयक विविध लेख
• ‘धम्म भारत’चे अन्य लेख वाचा

 

‘धम्म भारत’ वर मराठी, हिंदी आणि इंग्रजीमध्ये लेख लिहिलेले आहेत:

• मराठी लेख येथे वाचा
• हिंदी लेख येथे वाचा
• इंग्रजी लेख येथे वाचा

---

मैत्रिणींनो व मित्रांनो, अशाच प्रकारचे लेख वाचण्यासाठी आणि धम्म भारतच्या नवीन लेखांचे notifications मिळवण्यासाठी स्क्रीनच्या खालील बाजूस उजवीकडे दिसणाऱ्या लाल रंगातील bell icon ला क्लिक करा.

(धम्म भारतचे सर्व अपडेट्स मिळवण्यासाठी तुम्ही आम्हाला Facebook वर नक्की फॉलो करा.)